Według przypuszczeń historyków Żydzi pojawili się w naszym mieście około 1140 roku. Tego faktu nie potwierdzają jednak żadne pisane dokumenty z tej epoki. Za słusznością owej teorii przemawiają ówczesne prześladowania wyznawców religii mojżeszowej w Czechach i w Niemczech, w związku z którymi mieliby oni znaleźć schronienie w Kaliszu. l tak miasto nad Prosną stało się siedzibą jednej z najbardziej znamienitych gmin żydowskich w Polsce. Świadczy o tym wiele wzmianek i dokumentów dotyczących kaliskiego kahału, wśród których czołową pozycję zajmuje słynny Statut Bolesława Pobożnego z 1264 r.

Gmina zajmowała zwarty obszar w zachodniej części miasta. Główną ulicą przecinającą go była Złota zwana Żydowską.

Pierwszy w Kaliszu cmentarz żydowski założono w 1285 roku. Czynsz za cmentarz opłacany był przez gminę żydowską pieprzem, szafranem i innymi korzeniami. O zamożności i wpływach kaliskich Żydów świadczy także fakt, iż w II połowie XII i na początku XIII w. w Kaliszu bito denary z napisami hebrajskimi.

Począwszy od XIII w. kaliska gmina wyznaniowa przeniosła się do południowej części miasta lokacyjnego w sąsiedztwo muru miejskiego. W 1264 roku książę wielkopolski Bolesław Pobożny nadał Statut Kaliski – przywilej immunitetowy, określający w punktach kwestie dla Żydów szczególnie istotne. Statut kaliski – został nadany w dniu 16 sierpnia 1264 roku w Kaliszu . Stał się on bazą dla położenia Żydów w Polsce, a w późniejszym czasie do powstania także częściowo autonomicznej wspólnoty żydowskiej w Polsce. Zagwarantował on Żydom istnienie sądów żydowskich i osobnych sądów dla spraw w których brali udział zarówno Żydzi, jak i chrześcijania. Dodatkowo zapewniał on wolność osobistą i bezpieczeństwo Żydom, włączając w to swobodę wyznania, podróżowania i handlu. Postanowienia statutu zostały potwierdzone przez Kazimierza Wielkiego w 1334, Kazimierza Jagiellończyka w 1453 i Zygmunta Starego w 1539 roku.

36 punktów wchodzących w skład Statutu kaliskiego

• 1. Kiedy jest sprawa przeciwko żydowi, nie może przeciw niemu świadczyć chrześcijanin sam, lecz razem z innym żydem.
• 2. Kiedy chrześcijanin pozywa na żyda o zastaw, żyd zaś utrzymuje, że żadnego nie wziął, wtedy żyd przysięgą się uwolni.
• 3. Kiedy chrześcijanin utrzymuje, że na zastaw od żyda mniej pieniędzy otrzymał, aniżeli żyd teraz żąda, żyd przysięgą dowód złoży.
• 4. Kiedy żyd, nie mając świadków, utrzymuje, że chrześcijanin zastaw wypożyczył chrześcijanin się odprzysięże.
• 5. Prócz rzeczy kościelnych i krwią zabarwionych wolno żydom wszystko brać w zastaw.
• 6. A gdyby zastaw jaki był kradziony, żyd się odprzysięże, że o kradzieży nie wiedział, a chrześcijanin winien mu kapitał na zastaw ten wypożyczony z procentem zapłacić.
• 7. Kiedy zastaw chrześcijanina przez ogień lub kradzież u żyda zginie, żyd od nalegającego chrześcijanina przysięgą się uwolni.
• 8. Żydzi w sporach swoich (tj. między sobą) wyłączeni są spod sądów miejskich; zostają pod opieką króla lub wojewody.
• 9. Za zranienie żyda, słuszna kara i koszta kuracji.
• 10. Za zabicie żyda słuszna kara i konfiskata majątku.
• 11. Za uderzenie żyda kara zwyczajna w kraju.
• 12. Żydzi ceł większych od mieszczan nie płacą.
• 13. Od przewożonych zmarłych nic nie płacą.
• 14. Chrześcijanin niszczący cmentarz oprócz kary zwyczajnej majątek traci.
• 15. Rzucający kamieniem na szkołę żydowską odda wojewodzie dwa funty pieprzu.
• 16. Gdy żyd u swojego sędziego ulegnie karze, która się „wandel” nazywa, zapłaci mu funt pieprzu. („Wandel” wina pieniężna).
• 17. Gdy żyd raz i drugi od swego sędziego zapozwany, nie stawi się, zapłaci karę zwyczajną, gdy się trzeci raz nie stawi zapłaci karę stosunkowo wyższą.
• 18. Za zranienie żyda, żyd płaci karę zwyczajną.
• 19. Przysięga na dziesięć przykazań nie powinna być żydowi naznaczoną, tylko o wartość przechodzącą szacunek 50 grzywien srebra, a w mniejszych rzeczach przed szkołą przysięgać będzie.
• 20. Gdyby dowodów nie było, kto zabił żyda my żydom damy przeciw podejrzanym prawną opiekę.
• 21. Za gwałt na żydzie wyrządzony, chrześcijanin będzie karany podług prawa ziemskiego.
• 22. Sędzia żydowski żadnej sprawy przed sąd nie wytoczy, jeżeli do tego przez skargę strony spowodowany nie będzie.
• 23. Gdy chrześcijanin odbierze dany żydowi zastaw, a procentu nie zapłaci w ciągu miesiąca, przybywa procent od procentu.
• 24. U żyda nikt na kwaterze być nie ma.
• 25. Nie wolno jest żydom wypożyczać pieniądze na dobra nieruchome.
• 26. Odwodzenie dziecka żydowskiego, jako kradzież uważane będzie.
• 27. Zastaw gdy rok i dzień u żyda pozostaje, staje się jego własnością.
• 28. W dnie świąt swoich, żydzi nie mogą być przymuszani do oddawania zastawu.
• 29. Zastawy od nich gwałtem biorący ściągnie na siebie karę.
• 30. Nie wolno żydów oskarżać o używanie krwi chrześcijańskiej.
• 31. Występki żydów w ich szkołach sądzone być mają.
• 32. W jakiej monecie żyd pożyczał, w takiej żądać może oddania długu z należnym procentem.
• 33. Konie żydzi w zastaw tylko we dnie brać mogą.
• 34. Mincarzom nie wolno chwytać żydów pod pretekstem, że fałszują pieniądze.
• 35. W gwałcie nocnym sąsiedzi żydowi pomoc dać winni pod kara 30 szelągów.
• 36. Wolno jest żydom wszystkie towary kupować, chleba i innych żywności dotykać się.

Wielka Synagoga w Kaliszu - nieistniejąca, zdjęcie z 1940 roku.

W połowie XIV w. istniała w Kaliszu "dzielnica żydowska", której centralnym punktem była synagoga. Zezwolenie na jej budowę wydał król Kazimierz Wielki w 1358 roku – pierwsza synagoga była zapewne drewniana. Dopiero w 1659 roku gmina wykupiła plac na tzw. Rozmarku, gdzie postawiono synagogę murowaną.

Gmina żydowska w Kaliszu należała do najznaczniejszych w Koronie Królestwa Polskiego, a rabini Kalisza stali na czele Sejmu Czterech Ziem (1581–1764).

Według spisu dokonanego przez Prusaków w 1793 r. mieszkańcy dzielnicy żydowskiej żyli głównie z handlu i rzemiosła. Żydzi zamieszkiwali w obrębie ulic Złotej i Garbarskiej z zaułkami, żyli w 91 domach, a gmina posiadała synagogę, przytułek i koszerne jatki.

W 1804 roku mieszkało w Kaliszu 2 113 Żydów (30% ludności miasta), a w 1827 roku – 12 107. Wyznaczono wówczas w Kaliszu "dzielnicę żydowską" i od 1828 roku Żydzi mogli mieszkać jedynie w jej obrębie. Jednak na mocy specjalnych zezwoleń dwadzieścia trzy domy poza wyznaczoną dzielnicą były własnością żydowską. W 1836 roku otwarto żydowski szpital, a w 1875 roku szkołę żydowską z językiem rosyjskim. W 1852 roku wybuchł pożar, spłonęło 157 domów właścicieli żydowskich i 12 chrześcijańskich. Zagładzie uległa również stara synagoga. Odbudowano świątynię, ale nie dorównała ona poprzedniej. Jednym z najwybitniejszych rabinów kaliskich XIX w. był Cwi Hirsz Chajes, wybrany na rabina w roku 1852, twórca kilku znaczących rozpraw talmudycznych oraz studium o filozofii Majmonidesa.

Lata 50. i 60. XIX w. były dla kaliszan szczególnie trudnym okresem. W tym czasie w mieście narodził się jeden z największych zrywów narodowo-wyzwoleńczych w historii Polski - powstanie styczniowe. Kaliscy Żydzi czuli się współodpowiedzialni za losy swojej "drugiej ojczyzny" i jednoznacznie podkreślali swoją jedność z Polakami. Przykładem tego może być uroczyste nabożeństwo, które odbyło się 14 października 1861 r. w bóżnicy w intencji arcybiskupa Fijałkowskiego. Na uroczystość licznie przybyli Żydzi oraz chrześcijanie, by wspólnie uczcić pamięć zmarłego. Następnego dnia takie samo nabożeństwo odbyło się w kościele farnym i przybyło na nie bardzo wielu starozakonnych. Również spora liczba żydowskiej młodzieży Kalisza brała udział w manifestacjach patriotycznych przed powstaniem, czego dowodzą raporty policyjne.

W 1863 r. Żydówki kaliskie potajemnie wyhaftowały chorągiew bojową z napisem "Walecznym braciom Polakom" i podarowały ją powstańcom. Ten gest w pełni odzwierciedla jedność żydowskich mieszkańców Kalisza z walczącymi Polakami. Przyjazne stosunki uwidaczniały się także na pogrzebach wybitnych osobistości (np. dra Goldbergera, czy p.Mamrothowej), w których chrześcijanie wspólnie z Żydami licznym uczestnictwem i postawą oddawali ostatni hołd zmarłym.

Kres historii kaliskich Żydów położył wrzesień 1939 roku. Część ludności żydowskiej Kalisza ruszyła pieszo do pobliskich miasteczek – Koźminka, Opatówka, Błaszek. Zamożniejsi udali się do Łodzi i Warszawy. Co najmniej 20% żydowskich mieszkańców opuściło miasto. W Kaliszu w październiku 1939 roku na polecenie Niemców utworzono 25-osobową Radę Żydów z Gerszonem Hahnem jako przewodniczącym. Jednym z jej pierwszych zadań było przeprowadzenie spisu pozostałych w mieście Żydów, których szacowano na 18 tys. 7 listopada zostaje oficjalnie utworzone getto. Trzy dni później wyruszają pierwsze przesiedlenia. Zimą 1939/1940 większość Żydów kaliskich wywieziono do Litzmannstadt Ghetto i obozów pracy (między innymi w Grodźcu). Wywózki trwały również przez cały rok 1941 (część Żydów skierowano do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem). Na wiosnę 1941 roku w getcie pozostawało 150 osób, które zostały wysiedlone do Łodzi. W Kaliszu wiosną 1945 roku powołano Komitet Żydowski. Do 1950 roku zarejestrowało się w nim 2225 osób.

Stary cmentarz żydowski w Kaliszu

kirkut w Kaliszu, na Czaszkach, leżący przy ul. Nowy Świat został założony w 1287 roku. Podczas II wojny światowej, Niemcy doszczętnie zdewastowali teren cmentarza, używając nagrobków do wybrukowania Kanału Rypinkowskiego. Na terenie cmentarza znajduje się obecnie osiedle mieszkaniowe.

Nowy cmentarz żydowski w Kaliszu

kirkut w Kaliszu, na Widoku, leżący przy ul. Podmiejskiej 21, został założony w 1919; wraz z domem pogrzebowym wpisany do rejestru zabytków w 2002.

W połowie 1920 Zarząd Gminy Żydowskiej wystąpił do władz budowlanych Kalisza o wydanie zgody na oparkanienie nabytego gruntu, znajdującego się pomiędzy ul. Widok a Wąską. Miasto zgodę wydało 20 września 1920 r., a w kwietniu roku następnego przystąpiono do ogrodzenia terenu nowego cmentarza. W tym samym roku zostaje rozpoczęta budowa stajni i wozowni. Dwa lata później przystąpiono do budowy domku gospodarczego. Do budowy Domu Przedpogrzebowego kaliska gmina przystąpiła w roku 1926. Wybudowanie tak okazałego obiektu wiązało się z wielkimi nakładami finansowymi. Coraz trudniejsza sytuacja gminy i całej wspólnoty spowodowała, iż do wybuchu II wojny światowej budynek nie został ukończony - nie wybudowano planowanego piętra a dach nie został zwieńczony kopułą. Do 1939 pochowano tu przeszło 3 000 osób.

Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali teren cmentarza. Na cmentarzu rozstrzelano podczas wojny 326 Polaków. Na powierzchni 1,1 ha zachowało się około 100 nagrobków.

W latach pięćdziesiątych powstaje kilka symbolicznych grobów (w większości pochodzących z warsztatu Szaje Kawe). Rodziny ocalałych pragną w ten sposób upamiętnić swych bliskich zamordowanych przez hitlerowców. Dnia 10 marca 1962 r. na terenie cmentarza pochowano pułkownika W.P. Dowódcę Batalionów Chłopskich Henryka Zielinińskiego (Solnika). W 1966 roku odświeżono i uporządkowano około 60 nagrobków a 20 wybetonowano. W latach 1945-62 na terenie cmentarza pochowano 10 osób. W 1964 powstaje pomnik ku czci zamordowanych kaliskich Żydów. Na teren cmentarza zostają przewiezione także ekshumowane w 1967 z błaszkowskiego cmentaża szczątki tamtejszej społeczności starozakonnej. Nad grobem wzniesiono pomnik, a obok ułożono ocalałe macewy z Błaszek.

W 1998 kompetencje byłej gminy żydowskiej w Kaliszu przejęła Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrocławiu. Decyzją wojewody kaliskiego z 28 września 1998 działka nr 13/37 o powierzchni 1,0919 ha przeszła na własność wrocławskiej gminy żydowskiej.

Kaliscy rabini

Pierwszym wiadomym z imienia kaliskim rabinem był niejaki Michoel – 1427 r. Innymi znanymi rabinami tego okresu byli: Salomon Zalman (1639-1643), Jisroel Szapiro - założyciel jesziwy, Juda ben Nissan.

Najsłynniejszy jednak był Abraham Abel Gombiner (1635-1683) syn rebe Chaima Gombinera z rodu Lewitów, asystent rabina kaliskiego oraz dajan (sędzia), autor komentarzy do „Szulchan Aruch". Gombiner był jednym z najwybitniejszych Talmudystów swoich czasów, co jasno widać w jego komentarzu na Szulchan Aruch - Orach Chajim, zatytułowanym „Magen Awraham", który napisał mając lat trzydzieści. Tekst został wydany drukiem w 1692 r. Praca ta miała ogromny wpływ na praktyki religijne wyznawców judaizmu. Wśród Żydów aszkenazyjskich czasy modlitw ustala się wg jego opracowania. Oprócz komentarzy napisał także książkę „Zajit Raanan" (Drzewo Zielonej Oliwki) wydane w Dessau w 1704 r., zawierającą kabalistyczne rozważania, do których dołączył część swojego komentarza do Tory. „Szemen Sason" (Olej Radości/Przyjemności), a także komentarz na „Szulchan Aruch-Ewen ha ezer", wraz ze specjalnym esejem na temat właściwej wymowy żydowskich imion w oficjalnych dokumentach, a także uwagi do traktatów Zewahim i Menachot (Talmud). Gombiner pisał także religijną poezję. Jego ostatnim życzeniem było, by jego imię oraz tytuły prac były jedynym epitafium – „Magen Awraham” – pochowano go na starym cmentarzu żydowskim.

Sabataj (Szapse) Bass (1641-1718) urodził się w Kaliszu, jako syn Józefa. W 1655 r. opuścił swoje rodzinne miasto i dotarł do czeskiej Pragi, gdzie został przyjęty do chóru starej bóżnicy. Tutaj uczył się pod kierunkiem swojego brata Jakuba przedmiotów judaistycznych i języków obcych. Wydał wtedy dzieło Mosze Szertela pt. „Beejr Mosze" (Studnia Moszego), do którego napisał własny wstęp z wyjaśnieniem gramatyki hebrajskiej. W latach 1674-79 zwiedził wszystkie ważniejsze żydowskie centra kulturalne w Polsce, Niemczech i Holandii. Po podróży osiedlił się w Amsterdamie. Korzystając z biblioteki Mosze de Oglara skorygował TaNaCh, przetłumaczone na jidysz przez Josefa Jehalon Wicenhauzena. W 1680 r. zakończył swoje główne dzieło pt. „Siftej Jeszanin" (Stare słowo). W związku z wymienieniem 2400 dzieł w swojej pracy, został uznany za „ojca” żydowskiej bibliografii. W 1689 r. założył w Dyhernfurth (Brzeg pod Wrocławiem) księgarnię i następnie drukarnię. Wydał w niej m.in. znane dzieło A. A. Gombinera „Magen Abraham". Zmarł w Brzegu i został prawdopodobnie pochowany w Krotoszynie.

Jehudah Rabi, pseud. Riban(1624-1696), od 1681 r. naczelny rabin Kalisza. Jehudah był rektorem kaliskiej jesziwy. Wykładał w niej Gemarę. Kaznodzieja był kabalistą - uprawiał kabałę praktyczną, czyli stosował w swoim życiu ascetyzm. Według nauk Kabały napisał Rodał osobisty (zwoje Pięcioksięgu na własny użytek), wprowadzając zmiany ortografii w kształcie liter, według odkrytego przez siebie systemu. Rodał przechowywany w kaliskiej Wielkiej Bóżnicy był czytany raz w roku podczas święta Szawuot. Riban po śmierci został pochowany na starym cmentarzu żydowskim w Kaliszu.

Szlomo Eiger (1787-1852) funkcję rabina w Kaliszu pełnił w latach 1835-1840. Należał do przeciwników chasydyzmu, nurtu religijno-mistycznego w judaizmie nawiązującego do kabały i traktującego rzeczywistość jako emanację “wyższego świata". Ceniono go jako talmudystę, znawcę nauk judaistycznych. W okresie sprawowania urzędu w Kaliszu zajmował się kwestiami społecznymi, m.in. przyczynił się do otwarcia w 1835 r. 3-klasowej nowoczesnej szkoły dla żydowskich dzieci. Wyraził także zgodę na pracę chrześcijańskich robotników w soboty w żydowskich fabrykach. W 1840 r. został rabinem w Poznaniu. Po zgonie rabina Rogalera wybrano go ponownie na rabina w Kaliszu. Zmarł podczas podróży. Napisał m.in. „Uwagi i korekty Rabi Szlomo Eigera" (Wilno 1832).

Elijahu (Eliasz) Rogaler (?-1830) jako rabin przewodził kaliskiej gminie żydowskiej w latach 1840-50. Nazwisko swoje zawdzięczał miastu Rogali na Litwie, gdzie przez kilka lat pełnił funkcję rabina. Nosił zaszczytny tytuł gaona (hebr. znakomitość). Uważano go za znawcę społeczności żydowskiej Polski i Litwy. Jako wybitny talmudysta, w Kaliszu rozpowszechniał nauki judaistyczne. Wprowadzał archaiczne przepisy, które budziły wiele kontrowersji. Zakazał czytania Tory (Pięcioksięgu) i rodału byłego rabina kaliskiego Ribana. Po śmierci pochowano go na starym cmentarzu żydowskim w Kaliszu. W 1850 r. w Warszawie wydano księgę Rogalera pt. „Jad Elijahu" (Ręka Elijahu).

Jednym z najwybitniejszych rabinów kaliskich XIX w. był Cwi Hirsz Chajes, wybrany na rabina w roku 1852, twórca kilku znaczących rozpraw talmudycznych oraz studium o filozofii Majmonidesa.

Czołową osobowością w religijnym życiu przedwojennego Kalisz był Jechaskiel Lipszyc, poeta, pisarz i działacz społeczny. Do Kalisza przybył w 1906 r. na prośbę władz gminy kaliskiej wyrażonej w postaci tzw. “Ksaw Rabonaus" (pismo wyborcze na rabina miasta). Żydowska gmina wyznaniowa w Kaliszu zaliczała się do gmin wielkich. Posiadała rabinat, w skład którego wchodził rabin i czterech podrabinów. Lipszyc był znanym na całym świecie rabinem i kaznodzieją, zarówno w środowiskach ortodoksyjnych jak i postępowych Żydów. Jego główne dzieło rabiniczne to „Hamidrasz Wehamaase" (Nauka a praktyka, w Pięciu Księgach Mojżeszowych), zawierające komentarze do Pięcioksięgu. W Kaliszu Lipszyc zajął się działalnością społeczną na rzecz najuboższych członków społeczności żydowskiej. Organizował lepsze warunki lokalowe i higieniczne oraz zajmował się edukacją biednych i osieroconych dzieci żydowskich. W początkach I wojny światowej przebywał za granicą. Wróciwszy do Kalisza stanął na czele Komitetu Ratunkowego, dla którego zebrał w USA dużą sumę pieniędzy. Po wyzwoleniu Polski w 1918 r., został wybrany do Rady Miejskiej. Był zwolennikiem odbudowy siedziby narodowej w Palestynie, choć politycznie nie angażował się. Utrzymywał kontakty z naczelnym rabinem Palestyny Kukiem. Wszedł w skład prezydium Agencji Żydowskiej w Paryżu. Pełnił także funkcję prezesa Krajowego Związku Rabinów w Polsce. Wykładał Talmud dla członków młodzieżowej organizacji ortodoksyjnej „Cejrej Agudat Jisrael" (Młodzi Związku Izraela). W 1930 r. napisał przedmowę do Pinkasu, kronikarskiej księgi pamiątkowej gminy żydowskiej w Kaliszu. Działał w organizacjach charytatywnych, m.in. był honorowym przewodniczącym organizacji „Linot Hacedek” (hebr. Uczciwy Nocleg). Posiadał wielki autorytet, dzięki któremu nie dopuszczał do ostrych konfliktów w gminie żydowskiej i poza nią. Zmarł w 1932 r. i został pochowany na nowym cmentarzu żydowskim w Kaliszu.

Ostatnim rabinem Kalisza był Mendel Menachem Alter (1877-1943). Urząd naczelnego rabina miasta Kalisza objął w 1937 r. Jego wybór po części spowodowany był wzrastającym wpływem chasydów Gerer w Kaliszu. Był synem sławnego cadyka z Góry Kalwarii, Jehudy Lejba. Jeszcze w 1935 r. po zgonie rabina Lipszyca, otrzymał funkcję prezesa Związku Rabinów w Polsce. Alter wszedł w skład Rady Uczonych Talmudystów i kierownictwa „Agudy"- partii ortodoksów. W 1937 r. zwołał do Warszawy nadzwyczajny zjazd rabinów w Polsce, w celu ograniczenia przez ustawę sejmową uboju rytualnego. Po napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę, 2 IX 1939 r. wyjechał z Kalisza do Warszawy. W trakcie okupacji, został zabrany z getta warszawskiego do Oświęcimia-Brzezinki, gdzie poniósł śmierć.

Kantorzy kaliscy (chazanowie)

W 1860 r. na stanowisko głównego kantora w Kaliszu został wybrany Izrael Jafe (1813-1888), który był także badaczem języków i uczonym - talmudystą. 11 listopada 1861 r. w kaliskiej Wielkiej Bóżnicy, Jafe wraz z chórem śpiewał psalmy na uroczystości wspomnieniowej arcybiskupa Antoniego Melchiora Fijałkowskiego, polskiego patrioty. Kantor zajmował się także literaturą talmudyczną i średniowieczną filozofią religijną. Badał żydowską literaturę mistyczną - kabałę. Napisał m.in. słowo wstępu do księgi o dziejach kabały. Wyniki swoich badań publikował w żydowskich czasopismach. Zmarł w Ameryce.

Wywodzący się z żydowskiej społeczności Władysław Seideman, znany także pod nazwiskiem Wolf Seidemann, urodził się w Kaliszu w 1848 r. Początkowo był kantorem synagogi. W 1878 r. zadebiutował w Operze Wiedeńskiej. Występował na scenach teatrów operowych Europy i Ameryki. W latach 1882-1888 był pierwszym basem w Operze Warszawskiej. Uczył śpiewu w New York Conservatory, w założonej przez siebie szkole śpiewu w Berlinie oraz w Konserwatorium Sterna. Zmarł w 1919 r. w Berlinie.

Do wybitnych kantorów kaliskiej synagogi zaliczali się: Noach Załudkowski (?-1931), który prowadził przez 47 lat modlitwy śpiewem oraz Szlomo Kupfer (1892-?). Bardzo popularnym wśród Żydów Kalisza był kantor Boniówka Samuel (1896-?).

Wykorzystano materiały i opracowano na podstawie:

www.wikipedia.pl; www.kalisz.info.pl: www.kalisz.pl; 

Więcej informacji w zakładce: Ogłoszenia

Niedziela - nabożeństwo

godz. 10:00